Bugün, dünyanın neresinde olursa olsun bireysel ya da takım sporu fark etmeksizin, bir sporu amatör veya profesyonel bir biçimde icra eden her sporcu, sporu icra ettiği süre boyunca hedeflerini belirler ve bu hedefler doğrultusunda hareket etmeye özen gösterir.
Bu yazının konusu, sporcuların hem içsel hem de dışsal motivasyonlarına doğrudan katkısı olan “sporda hedef belirleme” olacaktır. Sporda hedef belirleme, dışarıdan bakıldığı zaman çok basit gibi görünen ancak kendi içerisinde farklı dinamikleri barındıran ve doğru bir planlama ile gidildiği takdirde olumlu sonuç alınabilen spor psikolojisinin içerisinde yer alan tekniklerden biridir. Kendi içerisinde “performans, süreç ve sonuç” şeklinde ayrılarak hedefe giden yol için uygun koşullar sağlanır. Bu hedef türlerini başarıya giden bir zincirin halkaları olarak düşünebiliriz. Daha basit bir ifade ile performans, süreç ve sonuç bireyin hedefleri birbirleri ile doğrudan bağlantılıdır ve birinin eksikliği diğer hedef adımlarının sekteye uğramasına neden olacaktır.
Hedef belirlemede kritik olan bir diğer nokta da SMARTS ifadesidir. Peki nedir bu smarts ifadesi? SMARTS, İngilizcede özel anlamına gelen specific, ölçülebilir anlamına gelen measurable, eyleme yönelik anlamına gelen action oriented, gerçeklik anlamına gelen realistic, zamana uygunluk anlamına gelen timely ve öz belirleme anlamına gelen self-determined terimlerinin baş harflerinden türetilmiştir. Dilerseniz bu konuyu, bir basketbol takımında oynayan, oldukça başarılı bir sporcunun sezon başında hem kendisine hem de takıma yönelik gerçekleştirmek istediği hedefleri hayali bir örnekle ele alalım.
Oyuncumuzun forma giydiği takım, oynadıkları ligde geçmişten bu yana büyük başarılara imza atmıştır. Sporcu, takımın bu sezon da sıralamada ilk 3 içerisinde yer alacağını düşünüyor ve takımın en kilit oyuncusu olması sebebiyle MVP olarak sezonu tamamlama düşüncesini dile getiriyor. Söz konusu sezon için belirlediği bu hedefler “sonuç hedefi” olarak nitelendirilir. Ancak bu iki hedefin gerçekleşmesi adına performans ve süreç hedefleri hayati bir rol oynamaktadır. Bu hedeflere ulaşabilmek elbette sporcumuzun dile getirdiği kadar kolay olmayacaktır. Çünkü konulan bir hedefe ulaşmak, kendi içerisinde belirli zorlukları ve bu zorlukları aşabilmek adına da hem fiziksel hem de mental olarak dirençli olmayı gerektirir.
Peki, bu sporcumuz hedefine ulaşabilmek adına ne yapmalı? diye soruyor olabilirsiniz. Cevabı, yazımızın devamında gün yüzüne çıkacaktır. Sporcumuzun sonuç hedeflerini gerçekleştirebilmesi adına performans ve süreç hedeflerini belirlemesi ve bu hedefleri gerçekleştirebilmek adına gereken çalışmayı ve özveriyi göstermesi kilit noktalardandır. Sonuç hedefimizin gün yüzüne çıktığı bir ortamda, performans ve süreç hedeflerimizi belirlemek bu yolda bizler için navigasyon görevi görecektir.
Hayali örneğimizi daha da genişletecek olursak sporcumuz, hedefine ulaşabilmek adına geçen senelere oranla hangi noktalarda kendisini geliştirmesi gerektiği konusunda gerekli farkındalığa sahip ve “serbest atış, kritik maçlarda saha içi konsantrasyonunu koruma, takımın geride olduğu maçlarda motivasyonunu yüksek tutma” gibi kilit noktalarda gelişmek istediğini açıkça dile getiriyor. Hedeflerine ulaşması için aşması gereken bu engellerin her biri performans hedefi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu hedefleri gerçekleştirebilmek adına yapacağı çalışmalar ise süreç hedefi olarak göze çarpmaktadır.
Bu cümleleri biraz daha açacak olursak, sporcumuzun önceki senelerde serbest atış yüzdesi %65 iken bunu %75 yapmak istemesi performans hedeflerine girer. Bu hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik yapacağı çalışmalar ise süreç hedefine girmektedir. Sporcumuzun sezon sonuna kadar kademeli olarak yükseltmek istediği serbest atış yüzdelerini, zaman dilimlerine ayırarak performans hedefinin içerisindeki süreç hedeflerini kısa, orta ve uzun vadeli hedefler şeklinde adım adım ilerletebiliriz. Örneğin, ligin ilk çeyreğinin sonunda serbest atış yüzdelerini %68, ligin ilk yarısında %71 yaptıktan sonra ligin sonuna doğru asıl hedefi olan %75’i yakalaması sonuç hedeflerine giden yolda kat edeceği yolun somut bir yansıması olarak karşımıza çıkabilir.
Sporcumuzun performans hedefini gerçekleştirebilmesi adına odaklanacağı süreç hedefinin ilk adımı olan %3’lük artış için yapması gerekenleri antrenörleri ile bir program dahilinde ortaya çıkararak çalışmalarını sürdürmesi, ulaşmak istediği hedefe daha sağlıklı bir biçimde ulaşmasını sağlayacaktır. Daha önce de belirttiğimiz üzere sporcumuzun her adımını sağlıklı tamamlayabilmek adına hedeflerini hatırlaması, bununla beraber fiziksel ve mental olarak dirençli olması çok önemlidir.
Sporcunun serbest atış yüzdelerini yukarı çekmeye çalışırken zorlanacağı durumlar olasılıklar dahilindedir. Unutmayalım ki hiç kimse başarıya elleri ceplerinde ulaşamayacaktır. Süreç hedefini gerçekleştirdiği durumlarda yaşayabileceği olası olumsuzluklar söz konusu olduğunda devreye, süreç ilerlerken oluşturacağı yeni stratejiler girmektedir. Bu noktada daha önce de belirttiğimiz üzere “navigasyon” devreye girmektedir.
Hiç bilmediğiniz bir konuma doğru yola çıktığınızı düşünün, telefonunuzdan varmak istediğiniz konumu yazdıktan sonra karşınıza çeşitli yollar çıkar ve bu yollar arasında genelde en hızlı olanı seçeriz. Ancak bazen kendimizi yola kaptırıp navigasyonun verdiği komutları kaçırabiliriz. Bu noktada navigasyon bunu hemen algılar ve yeni alternatif yolları karşımıza çıkararak hedefimize bazen biraz gecikmeli de olsa varmamızı sağlar.
Peki, sporda hedefimize ulaşmamıza engel olan etkenler nelerdir? Sporcumuzun takım içerisinde teknik ekip ve arkadaşlarıyla, özel hayatıyla veya sakatlık ile ilgili yaşayabileceği problemler, bu engellere örnek olarak gösterilebilir. Unutmayalım ki saydığımız her problem tek başına sporcularımızın performansını olumsuz düzeyde etkileyebilmektedir. Bu problemleri ayrı başlıklar halinde sonraki blog yazılarımızda daha derinlemesine ele alacağız.
Sporcumuz, amaçlarına ulaşmasına engel olan problemleri aştıktan sonra navigasyonun kendisine sunacağı alternatif yollar sayesinde hem fiziksel hem de psikolojik olarak hazır olması durumunda, emin adımlarla ilerleyebilecektir. Sezonun ilk çeyreği geldiğinde sporcumuzun istediği hedefe ulaştığını ya da çok yakınında olduğunu farz edelim, bir sonraki hedef için navigasyonun bize sunduğu yollar sayesinde sağlıklı bir ilerleyiş mümkün olabilecektir. Bu noktada kesinlik yerine olasılık ekleriyle konuşmamızın esas nedeni, sporcunun önceki hedefine ulaşırken karşılaştığı problemlerin aynılarının ya da benzerlerinin tekrar karşısına çıkabilmesidir.
Navigasyon örneğimize geri dönecek olursak, uzak bir yere gitmek için yola koyulduğumuzda 1 depo benzinin yolculuk için yeterli olup olmayacağı konusunda şüphelerimiz olabilmektedir. Bu noktada belirli aralıklarla benzin istasyonlarına uğrayarak depomuzu tekrardan doldurmak daha sağlıklı ve güvenilir bir yolculuk geçirmemize olanak sağlayacaktır. Sporcumuzun hedeflerine yönelik yaptığı çalışmalarda kendisine önem vermesi ve bazen kendi başına bazen de değerli gördüğü insanlarla spor dışı aktivitelere yönelmesi gideceği uzun yolculuk için gerekli enerjiyi, motivasyonu, özveriyi ve disiplini kendisine sağlayacaktır. Kısacası spor dışında ilgileneceği aktivitelerin her biri, birer benzin istasyonu görevi görecektir.
Bu örneğimizi SMARTS terimine göre açıklayacak olursak, sporcumuzun gerçekleştirmek istediği özel (specific) bir hedef söz konusudur (serbest atış yüzdesini artırmak). Bu hedefi gerçekleştirebilmesi adına önceki istatistikleri ile ulaşmak istediği istatistikler ölçülebilir (measurable) olduğundan diğer koşulu da başarı ile gerçekleştirmiş olur. Sporcumuzun gerçekleştirmek istediği hedefe ulaşabilmesi adına çalışmalarını bir eyleme yönelik (action oriented) yapması zincirin diğer halkasının da yerine oturmasına olanak sağlar. Ulaşılmak istenen hedefin doğru planlama ve çalışma ile ulaşılabilir bir hedef olması yani bir diğer ifadeyle gerçekçi (realistic) olması, sezon sonuna kadar (timely) gerçekleştirmek istenmesi ve bu hedefin sporcumuz tarafından belirlenmesi (self-determined) hedefe ulaşmak için gereken bütün koşullar sağlar.
Sporcumuz, SMARTS ilkesine uygun olarak performans ve süreç hedeflerini tamamıyla gerçekleştirdikten sonra sonuç hedefinin gerçekleşememesi ihtimaller dahilindedir. Bir takım sporunda oynayan bir sporcu iseniz takımınız ile gerçekleştirmek istediğiniz hedefleri gerçekleştirmek adına, takım olarak hareket etmeniz çok kritik rol oynamaktadır. Dolayısıyla sporcumuzun, takımının sezonu ilk üçte tamamlaması ancak ve ancak takımın sezon boyunca göstereceği performansla mümkün olacaktır. Diğer bir hedef olan ‘MVP olma’ hedefi de yine çeşitli dinamikleri kendi içerisinde barındırdığından ve bazı noktalarda sporcumuzun müdahil olamayacağı etkenler (MVP oylama usulüyle seçiliyorsa) işin içerisine gireceğinden gerçekleşmesi kesin değildir.
Bu noktada, olumsuz senaryoda sporcumuzun sonuç hedeflerinin gerçekleşmemiş olması istediği hedefleri gerçekleştiremediği anlamına gelmemeli. Aksine sporcumuzun icra ettiği sporda bir sonraki sezona daha hazır ve çok daha gelişmiş bir biçimde girmesine olanak sağlayacak ve bu da çok daha uzun vadede gerçekleştirmek istediği hedefleri için bir ön hazırlık olacaktır.
Herhangi bir spor dalında bir hedefin olması ve sporcuların bu hedefe yönelik çalışmalar yapması, ulaşılmak istenen kariyerin basamaklarını tırmanırken kilit taşların yola döşenmesinde kritik rol oynayacaktır. Unutmayalım, uzun bir yolculuğa çıktığımız takdirde varmak istediğimiz konuma karışık yollarla ulaşmak yerine bir navigasyon yardımı ile ulaşmak hem yoldan keyif almamızı sağlar hem de yaşayacağımız karışıklıkları en aza indirir. O zaman, rota oluşturulsun…
-Uzman Spor Psikoloğu Muhsin Yıldırım